Nöroakantositoz Nedir? Nedenleri, Belirtileri, Teşhisi, Tedavisi

Nöroakantositoz, şekilsiz, dikenli kırmızı kan hücrelerinin (akantositoz) ve nörolojik anormalliklerin, özellikle hareket bozukluklarının birlikteliği ile karakterize edilen bir grup nadir ilerleyici bozukluk için genel bir terimdir. Özellikle yüz, ayak ve ellerde hızlı, istemsiz, amaçsız hareketlerle karakterize olan kore, nöroakantositozla ilişkili en sık görülen hareket bozukluğudur. 

Haber Merkezi / Genellikle ilerleyici bilişsel bozukluk, kas zayıflığı, nöbetler ve davranışsal veya kişilik değişiklikleri dahil olmak üzere ek semptomlar gelişir. Başlangıç, şiddet ve spesifik fiziksel bulgular, mevcut nöroakantositozun spesifik tipine bağlı olarak değişir. Nöroakantositoz sendromları tipik olarak ciddi, sakatlayıcı ve bazen yaşamı tehdit eden komplikasyonlara neden olacak şekilde ilerler (ve genellikle ölümcüldür). Bu bozukluklar kalıtsaldır ancak bulaşma şekli değişebilir. 

Tıp literatüründe hangi bozuklukların nöroakantositoz formları olarak sınıflandırılması gerektiği konusunda anlaşmazlıklar vardır. Dört ayrı bozukluk genellikle “temel” nöroakantositoz sendromları olarak sınıflandırılır: kore-akantositoz, McLeod sendromu, Huntington hastalığı benzeri 2 ve pantotenat kinaza bağlı nörodejenerasyon (PKAN). Bazı tıbbi kaynaklar ayrıca nöroakantositoz formları olarak abetalipoproteinemi ve hipobetalipoproteinemi tip I ve II’yi içerir. Bu rapor yalnızca nöroakantositozun dört “temel” bozukluğuna odaklanmaktadır. NORD’un abetalipoproteinemi hakkında ayrı bir raporu vardır.

Nöroakantositozun semptomları ve şiddeti, aynı alt tipe sahip bireyler arasında veya aynı aile içindeki bireyler arasında bile kişiden kişiye değişebilir. Etkilenen bireylerin aşağıda tartışılan semptomların tümüne sahip olmayabileceğini unutmamak önemlidir. Etkilenen bireyler, doktorları ve sağlık ekibiyle kendilerine özgü vakalar, ilgili semptomlar ve genel prognoz hakkında konuşmalıdır.

Bu bozuklukların başlangıç ​​ve ilerleme yaşı da farklılık göstermektedir. Kore-akantositoz ve McLeod sendromu yetişkinlik döneminde yıllar veya onyıllar boyunca yavaş yavaş ilerler. Çoğu durumda PKAN çocukluk çağında ortaya çıkar ve 10 yıl içinde hızla ilerler. Bu bozuklukların tümü potansiyel olarak yaşamı tehdit eden komplikasyonlara neden olacak şekilde ilerleyebilir.

Bu bozuklukların tümü, anormal istemsiz hareketler, bilişsel bozulma ve akantositoz gibi belirli bulguları paylaşmaktadır. Nöroakantositozla ilişkili en yaygın hareket bozukluğu, özellikle yüz, kol ve bacaklarda hızlı, istemsiz, amaçsız hareketlerle karakterize edilen koredir.

Nöroakantositoz sendromları, akantositoz ve hareket bozukluklarının birlikteliğiyle belirgin olmasına rağmen, tüm vakalarda akantositoz görülmez (değişken bulgu). Spesifik olarak akantositoz, akantosit adı verilen anormal şekilli kırmızı kan hücrelerinin varlığını ifade eder. Kırmızı kan hücreleri kemik iliğinde oluşur ve kan dolaşımına salınarak vücutta dolaşarak dokulara oksijen sağlar. Normalde kırmızı kan hücrelerinin dalak tarafından uzaklaştırılmadan önce yaklaşık 120 günlük bir ömrü vardır. 

Akantositler, hücre yüzeyinden çıkıntı yapan, değişen uzunluklarda dikenli veya dikenli çıkıntılara sahip anormal kırmızı kan hücreleridir. Bunlara “mahmuz” hücreleri de denir. Çoğu yetişkin normalde bu benzersiz kırmızı kan hücrelerinin küçük bir yüzdesine sahiptir. Bireylerde anormal derecede yüksek düzeyde akantosit bulunduğunda, bu genellikle altta yatan bir bozukluğun varlığına işaret eder. Akantositozla ilişkili olarak ortaya çıkan spesifik semptomlar, durumun altında yatan nedene bağlıdır.

Akantositoz en sık kore-akantositoz ve McLeod sendromuyla ortaya çıkar. Huntington hastalığı benzeri 2 veya PKAN’a sahip bireylerde daha az sıklıkta görülür. Nöroakantositoz şemsiye terimi altındaki dört temel bozukluk genetik bozukluklardır. Belirli genlerdeki mutasyonlardan kaynaklanırlar. Kalıtım şekli ve başlangıç ​​yaşı farklılık gösterir.

Kore-akantositoz ve PKAN, otozomal resesif özellikler olarak kalıtsaldır. Genetik hastalıklar, anne ve babadan alınan kromozomlarda bulunan belirli bir özelliğe ait genlerin birleşimiyle belirlenir. Resesif genetik bozukluklar, bir bireyin her bir ebeveynden aynı özellik için aynı anormal geni miras almasıyla ortaya çıkar. Bir kişi hastalık için bir normal gen ve bir de hastalık geni alırsa, kişi hastalığın taşıyıcısı olacaktır, ancak genellikle semptom göstermeyecektir. 

Taşıyıcı iki ebeveynin her ikisinin de kusurlu geni aktarması ve dolayısıyla etkilenmiş bir çocuğa sahip olma riski her hamilelikte yüzde 25’tir. Anne-baba gibi taşıyıcı olan bir çocuğa sahip olma riski her hamilelikte yüzde 50’dir. Bir çocuğun her iki ebeveynden de normal genler alma ve söz konusu özellik açısından genetik olarak normal olma şansı yüzde 25’tir. Risk erkekler ve kadınlar için aynıdır.

Huntington hastalığı benzeri 2, otozomal dominant bir özellik olarak kalıtsaldır. Baskın genetik bozukluklar, hastalığın ortaya çıkması için anormal bir genin yalnızca tek bir kopyasının gerekli olduğu durumlarda ortaya çıkar. Anormal gen, ebeveynlerden herhangi birinden miras alınabilir veya etkilenen bireyde yeni bir mutasyonun (gen değişikliği) sonucu olabilir. Anormal genin etkilenen ebeveynden çocuğa geçme riski, ortaya çıkan çocuğun cinsiyetine bakılmaksızın her hamilelik için yüzde 50’dir.

McLeod sendromu X’e bağlı resesif bir özellik olarak kalıtsaldır. X’e bağlı resesif genetik bozukluklar, X kromozomu üzerindeki anormal bir genin neden olduğu durumlardır. Dişilerde iki X kromozomu vardır ancak X kromozomlarından biri “kapalıdır” ve o kromozomdaki tüm genler etkisiz hale getirilmiştir. X kromozomlarından birinde hastalık geni bulunan kadınlar bu hastalığın taşıyıcılarıdır. Taşıyıcı dişiler genellikle bozukluğun semptomlarını göstermezler çünkü genellikle “kapalı” olan anormal gene sahip X kromozomudur. Bir erkeğin bir X kromozomu vardır ve eğer bir hastalık genini içeren bir X kromozomunu miras alırsa, hastalığa yakalanacaktır. 

X’e bağlı bozuklukları olan erkekler, hastalık genini taşıyıcı olacak kızlarının tümüne aktarır. Bir erkek, X’e bağlı bir geni oğullarına aktaramaz çünkü erkekler, erkek yavrularına her zaman X kromozomu yerine Y kromozomunu aktarır. X’e bağlı bir bozukluğun kadın taşıyıcıları, her hamilelikte kendileri gibi taşıyıcı bir kız çocuğuna sahip olma şansı yüzde 25, taşıyıcı olmayan bir kız çocuğuna sahip olma şansı yüzde 25, hastalıktan etkilenen bir oğul sahibi olma şansı yüzde 25’tir ve etkilenmemiş bir oğul sahibi olma şansı yüzde 25’tir.

Kore-akantositoz, kromozom 9’un (9q21) uzun kolunda (q) bulunan VPS13A geninin mutasyonlarından kaynaklanır. İnsan hücrelerinin çekirdeğinde bulunan kromozomlar, her bireyin genetik bilgisini taşır. İnsan vücut hücrelerinde normalde 46 kromozom bulunur. İnsan kromozom çiftleri 1’den 22’ye kadar numaralandırılır ve cinsiyet kromozomları X ve Y olarak adlandırılır.

Erkeklerde bir X ve bir Y kromozomu, kadınlarda ise iki X kromozomu bulunur. Her kromozomun “p” ile gösterilen kısa bir kolu ve “q” ile gösterilen uzun bir kolu vardır. Kromozomlar ayrıca numaralandırılmış birçok banda bölünmüştür. Örneğin “kromozom 9q21”, 9. kromozomun uzun kolundaki 21. bandı ifade eder. Numaralandırılmış bantlar, her bir kromozomda bulunan binlerce genin konumunu belirtir.

VPS13A geni, korein olarak bilinen bir proteinin yaratılması (kodlanması) için talimatlar içerir. Koreinin kesin rolü ve işlevi tam olarak anlaşılmamıştır ancak hücresel proteinlerin taşınmasında rol oynayabilmektedir.

McLeod sendromu, X kromozomunda bulunan XK geninin mutasyonlarından kaynaklanır. XK geni, Kx kırmızı kan hücresi antijenini taşıyan (ifade eden) XK proteinini kodlar. XK proteininin tam işlevi tam olarak anlaşılamamıştır. Bu proteinin taşımada rol oynadığına ve muhtemelen maddelerin hücrelere girip çıkmasına yardımcı olabileceğine inanılmaktadır. XK proteini beyinde, kaslarda, kalpte ve kırmızı kan hücrelerinin yüzeyinde bulunur.

Huntington hastalığı benzeri 2’ye, kromozom 16’nın (16q24.3) uzun kolunda (q) yer alan junctophilin 3 (JPH3) geninin mutasyonları neden olur. JPH3 geni, belirli membran yapılarında ve kalsiyumun düzenlenmesinde rol oynadığına inanılan JPH3 proteinini kodlar. PKAN, kromozom 20’nin (20p13-p12.3) kısa kolunda (p) bulunan pantotenat kinaz 2 geninin (PANK2) mutasyonlarından kaynaklanır. PANK2 geni beyindeki sinir hücrelerinde aktif olan PANK2 proteinini kodlamaktadır.

Nöroakantositoz sendromu olan bireylerin çoğunda, istemsiz hareketler, koordinasyon ve bilişle ilgili bilgileri işleyen, beynin tabanına yakın bir yerde bulunan bir sinir hücreleri kümesi olan bazal ganglionlar olarak bilinen, beynin derinlerinde bir alanda ilerleyici dejenerasyon vardır. Bu proteinlerin nöroakantositoz sendromlarının gelişiminde oynadığı kesin roller bilinmemektedir. Herhangi bir şekilde akraba olup olmadıkları da bilinmiyor. Araştırmacılar, eksik veya işlevsiz proteinlerin, beyinde sonuçta bu bozuklukların semptomlarına neden olan hasara nasıl yol açtığını veya katkıda bulunduğunu araştırıyorlar.

Nöroakantositoz tanısı, karakteristik semptomların tanımlanması, ayrıntılı hasta geçmişi, kapsamlı bir klinik değerlendirme ve çeşitli özel testlere dayanarak konur. Kan testleri kanda akantositlerin varlığını ortaya çıkarabilir ancak bunların yokluğu nöroakantositoz tanısını dışlamaz. Görüntüleme teknikleri tanı koymaya yardımcı olabilir ve bilgisayarlı tomografi (BT) taraması ve manyetik rezonans görüntülemeyi (MRI) içerir. CT taraması sırasında, belirli doku yapılarının kesit görüntülerini gösteren bir film oluşturmak için bir bilgisayar ve röntgen kullanılır. MRI, belirli organların ve vücut dokularının kesit görüntülerini üretmek için manyetik alan ve radyo dalgalarını kullanır. CT taraması veya MRI, nöroakantositozlu bireylerde beyindeki karakteristik değişiklikleri ortaya çıkarabilir.

Nöroakantositoz tanısını doğrulamaya yardımcı olmak için serum kreatin kinazın (korea-akantositoz ve McLeod sendromunda sıklıkla yükselir) ölçülmesi ve kasların ve sinirlerin sağlığını belirleyebilen ve sinir fonksiyon bozukluğunu tespit edebilen bir test olan elektromiyografi dahil olmak üzere ek testler yapılabilir.

Beynin elektriksel aktivitesini ölçen bir test olan elektroensefalogram (EEG), zamanla beyin fonksiyonunda nörodejenerasyonun göstergesi olan değişiklikleri gösterebilir. Elektrokardiyogram (EKG), kalbin elektriksel aktivitesini ölçen bir testtir ve kardiyomiyopatiyi veya diğer kalp anormalliklerini tespit etmek için yapılabilir. Kore-akantositoz tanısını doğrulamak amacıyla kandaki koreyi tespit etmek için şu anda araştırma temelinde bir kan testi mevcuttur.

McLeod sendromunu doğrulamak veya dışlamak amacıyla Kell kan gruplaması için kan testleri de kullanılabilir. Kan testleri, McLeod sendromunu karakterize eden Kx eritrosit antijeninin ekspresyonunun olmadığını ve Kell kan grubu antijenlerinin ekspresyonunun azalmış olduğunu ortaya çıkarabilir. Nöroakantositoz sendromu tanısı, belirli bir bozuklukla ilişkili karakteristik gen mutasyonunu tanımlayan moleküler genetik testlerle doğrulanabilir.

Nöroakantositozun iyileştirici bir tedavisi yoktur. Tedavi, her bireyde görülen spesifik semptomlara yöneliktir. Tedavi, uzmanlardan oluşan bir ekibin koordineli çabalarını gerektirebilir. Çocuk doktorları, nörologlar, psikiyatristler, cerrahlar, kardiyologlar, konuşma patologları, sosyal hizmet uzmanları ve diğer sağlık çalışanlarının çocuğun tedavisini sistematik ve kapsamlı bir şekilde planlaması gerekebilir.

Dopamin reseptör bloke edici ilaçlar olarak bilinen bazı antipsikotik ilaçlar, hem psikiyatrik semptomları hem de nöroakantositozla ilişkili koreyi tedavi etmek için kullanılabilir. Bu ilaçlar arasında haloperidol, tiaprid, klozapin, ketiapin ve tetrabenazin bulunur. Dopamin, sinir uyarılarını bir sinir hücresinden (nöron) diğerine değiştiren, güçlendiren veya ileten, sinir hücrelerinin iletişim kurmasını sağlayan bir kimyasal olan bir nörotransmiterdir. Dopamin, beyindeki belirli süreçlerin, özellikle de hareketi kontrol edenlerin düzgün çalışması için kritik öneme sahiptir.

Nöroakantositozlu bazı kişileri tedavi etmek için antidepresanlar ve sakinleştiricilerin yanı sıra ek antipsikotik ilaçlar da kullanılabilir. Psikiyatrik semptomlar, semptomlar belirginleştikçe geleneksel tedavilerle tedavi edilir. Bazen nöroakantositozla ilişkili nöbetleri tedavi etmek için fenitoin, klobazam, valproat ve levetirasetam gibi nöbet önleyici ilaçlar (antikonvülzanlar) kullanılabilir. Nöbet önleyici ilaçlar da psikiyatrik semptomların tedavisinde faydalı olabilir. Karbamazepin ve lamotrijin gibi bazı nöbet önleyici ilaçlar istemsiz hareketleri kötüleştirebilir ve bunlardan kaçınılmalıdır.

Botulinum toksini nöroakantositozla ilişkili distoniyi tedavi etmek için kullanılmıştır. Kasları gevşetmek ve spazmları azaltmak veya ortadan kaldırmak için botulinum toksini doğrudan kas(lar)a enjekte edilir. Enjeksiyonların tedavi edici etkileri 5 ila 10 gün öncesinde belirginleşmeyebilir. Botulinum toksini enjeksiyonları distonik kas spazmlarının hafifletilmesinde çok yararlı olabilir. Enjeksiyonların genellikle üç ila dört ay sonra semptomlar geri döndüğünde tekrarlanması gerekir.

Bazı durumlarda beslenme güçlükleri nedeniyle etkilenen bireylerin beslenme durumları izlenmelidir. Beslenme desteği ve takviyesi gerekli olabilir ve bazı durumlarda beslenme tüpünün takılması gerekli olabilir. Beslenme desteğine ek olarak aspirasyonun önlenmesine yardımcı olmak için beslenme tüpü de gerekli olabilir.

Nöroakantositozlu bireyleri tedavi etmek için kullanılabilecek ek tedaviler arasında konuşma terapisi, fizik tedavi ve mesleki terapi yer alır ve bunların tümü bireyselleştirilmelidir. Destekler veya tekerlekli sandalyeler gibi bazı mekanik cihazlar yararlı olabilir. Kronik diş gıcırdatan veya dudak ısıran kişiler için ağız koruyucu veya ısırma plakası faydalı olabilir. Bazı durumlarda bilgisayar destekli konuşma cihazları gerekli olabilir.

Çoğunlukla McLeod sendromuyla ilişkilendirilen kardiyak anormallikler, klinik EKG bulgularına dayanan geleneksel yöntemlerle tedavi edilir. McLeod sendromlu bireyler, uyumsuz kanla yapılan kan transfüzyonlarından kaynaklanan olumsuz reaksiyonlara karşı duyarlı olabilir. Doktorlar, etkilenen bireylerin, transfüzyon ihtiyacının ortaya çıkması durumunda kendi kanlarını saklamalarını veya biriktirmelerini önermektedir.

Bazen nöroakantositozlu bireyleri tedavi etmek için kullanılan cerrahi bir prosedür, beynin belirli hareketleri kontrol eden kısmına bir elektrotun yerleştirildiği derin beyin stimülasyonudur. Derinin altından geçen ince bir tel, köprücük kemiğine yakın bir yerde deri altına yerleştirilen küçük bir pil takımına bağlanır. Elektrot beyne elektriksel uyarılar göndermek (uyarmak) ve kore veya distoni gibi hareket bozukluklarına katkıda bulunan anormal sinir sinyallerini kesmek için kullanılır. 

Derin beyin stimülasyonu uygulanan tüm kore-akantositozlu hastaları anlatan yeni bir yayın, bunun genel olarak faydalı olduğunu öne sürüyor. Nöroakantositozun diğer formlarına sahip kişilerin de fayda görüp göremeyeceğini belirlemek için daha fazla bilgiye ihtiyaç vardır. Genetik danışmanlık etkilenen bireyler ve aileleri için faydalı olabilir. Diğer tedaviler semptomatik ve destekleyicidir.