Aksaray: Sultan Ana Zaviyesi
Sultan Ana Zaviyesi; Aksaray’ın Merkez İlçesi, Gözlükuyu Köyü sınırları içerisinde yer almaktadır. Şehir içi ulaşım araçları ile ulaşım mümkündür.
Ane Zayiyesi olarak da adlandırılan yapının tarihi kesin olarak belli değildir. 1210/1795 tarihli mütevelli atanması hakkındaki bir kayıtta yapının bir diğer ismi de İbrik Zaviyesi’dir. Ancak kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla, Ana Sultan’ın muhtemelen kocası olan Oğulca oğlu Kaya Paşa’nın 706/1307 tarihli vakfiyesine göre bu tarihten önce yapılmıştır. Zaviyenin sahibi olan Ana Sultan kocasından önce ölmüş olup hangi tarihte vefat ettiği belli değildir. Zaviye, vakfiye tarihine göre Anadolu Selçuklu Devletinin son hükümdarı II.Mesud döneminden kalmadır.
Zaviye tamamen yıkılmış olup temel izleri toprak altında kalmıştır. Tepe üzerinde yapılan tetkikler neticesinde, türbenin güneydoğusunda, tepenin de aşağıya meyilli güney yüzeyinde soyguncuların mezar sanarak açmış oldukları çukurlarda, düzgün kesme taşlarla örülmüş temel izleri yer yer görülmektedir. Etrafta ise bol miktarda düzgün yontulmuş kesme taşlar görülmektedir. Burasının, bugün mevcut olmayan zaviyeye ait olması gerekmektedir.
Cami, tepenin zirvesinde, türbenin kuzeyinde bulunmaktadır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen plana sahip, 10.00 X 7.00 m. ölçülerinde oldukça sade ve küçük bir kiliseden çevrilmiştir. Doğusunda bulunan apsis içten yarım yuvarlak dıştan beşgen şeklindedir. Dıştan oldukça sade bir görünüşe sahiptir. Kuzey ve güney cephesinde hareket unsurunu, doğu cephesiyle birleşen 0.40 m. genişliğindeki bir kademe sağlamaktadır. Bunun dışında güney cephede açılan mihrap nişinin, şapelin inşa tekniğine uymayan taş örgüsü dikkati çekmektedir. Doğu cephesi, doğudan kayalıklara dayanmakta olup en hareketli kısmı meydana getirmektedir.
Beşgen şeklinde dışa taşan apsis cephesinin yan kenarları sağır, orta üç cephe ise yuvarlak kemerli üç pencere ile hareketlendirilmiştir Pencerelerin üzerine denk gelen kısımları yine yuvarlak kemer şeklinde diğer kenarlarda ise düz, küçük konsolların taşıdığı dikdörtgen bir kuşak tek ahengi oluşturmaktadır. Tüm cepheleri, yerden yaklaşık 0.50 m. yükseklikten itibaren0.10 m.’lik dikdörtgen bir kuşak dolanmaktadır. Batı cephesinin ortasında 1.10 m. genişliğinde yüksek tutulmuş düz lentolu yuvarlak kemer alınlıklı bir giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının üstünde düz lentolu bir pencere iç mekanı aydınlatmaktadır.
Apsis yarım kubbe, tek nef ise bugün mevcut olmayan beşik tonozla örtülüdür. Yapı, doğu-batı doğrultusunda uzanan tek nefli bir şapelden müteşekkildir. Batı duvarında sadece giriş kapısı bulunmaktadır. Kuzey duvarı tamamen sadedir. Batı duvarındaki yuvarlak kemerli bir kapı ile iç mekana girilmektedir. Doğu duvarı ise içten yarım yuvarlak şeklinde olup ortada açılan üç pencere ile iç mekanın aydınlatılması sağlanmıştır. Apsisin, yarım kubbe ile birleştiği yerde bir silme görülmektedir. Güney duvarının ortasında ise tek hareketliliği sağlayan mihrab bulunmaktadır. İç mekanı, cephelerde olduğu gibi diz seviyesinde bir kuşak dolanmaktadır.
Kuzey ve güney duvarının üst kısmında karşılıklı dörder, doğuda iki pencere arasında bir adet küçük kare nişler bulunmaktadır. Kuzey ve güneydekiler muhtemelen ahşap kirişleri yerleştirmek için yapılmış olabilir. Yine bu duvarlar doğudaki apsisle içeriye doğru taşan 0.50 m derinliğinde bir kademe yaparak birleşmektedirler. Kıble duvarının tam ortasında olmayıp biraz doğuya kaydırılmıştır. Sadece açılmış bir niş ten ibarettir.0.30 m. derinliğinde, 1.00 m. yüksekliğinde üçgen şeklinde sonlanan ve içten beyaz sıvalı dikdörtgen şeklinde niş şeklindedir. Zaviye günümüzde mevcut değildir. Defineciler tarafından yapılan kazılarda zaviyenin temel izleri yer yer görülmektedir. Türbenin güneyinde yer almaktadır.
Türbe, Cami ile zaviyenin arasında kayalıklarda yer almaktadır. Yerden yaklaşık 2 m. yükseklikte yer alan güneydeki giriş kısmına tırmanmak suretiyle ulaşılmaktadır. Giriş. 0.50 m. genişliğinde ve kare bir form arz etmektedir. Köylüler bugün mevcut olmayan ahşap bir kapısından ve sandukanın baş kısmında bulunan yeşil bir yemeniden bahsetmektedirler. 2.5 m. uzunluğundaki bir dehlizden sonra iki basamakla inilen türbeye ulaşılmaktadır. Düzgün bir form arz etmeyen esas mekan yaklaşık 2,5 m. genişliğe ve 1 m. yüksekliğe sahiptir. Ortasında 1.90 m uzunluğunda, baş kısmı 0.45 m., ayak kısmı 0.35 m. ebatlarında Ana Sultan’ ın gömüldüğü yer bulunmaktadır. Sandukası ise soyguncular tarafından tahrip edilmiştir. Türbe içinde mum veya çıra yakıldığı duvarlarda yer yer görülen is izlerinden anlaşılmaktadır.
