Erzurum: İspir, Tuğrulşah (Çarşı) Camii
Tuğrulşah (Çarşı) Camii; Erzurum’un İspir İlçesi, Karşıyaka Mahallesi sınırları içerisinde yer almaktadır. İlçe merkezinde olduğu için ulaşım kolaydır. Tuğrul Şah Camii, Kalenin güneydoğusunda, çarşı içerisinde olması nedeniyle zamanla halk tarafından Çarşı Cami olarak da isimlendirilmiştir.
Yapı, Gayrı Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.3.1978 tarih ve A1003 sayılı kararıyla tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Caminin yapım kitabesi 1965 yılında yapılan tamir sırasında kırılmış, kırılan parçaların yerine yerleştirilmesi düşünülürken kaybolmuştur. Bu nedenle yapının kitabesi bulunmamaktadır.
İlk kez “Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi adlı kitabında” İbrahim Hakkı Konyalı tarafından okunan orijinal kitabeden yapının, 1200- 1225 yılları arasında Erzurum’da hükümdarlık yapan, Erzurum Selçuklu Hükümdarlığı’nın kurucusu Mugisüddin Tuğrul Şah zamanında Atabey Erdemşah tarafından yaptırıldığı anlaşılmıştır. Orijinal kitabenin metni, 1954 yılında Türkçe olarak Caminin kuzeyine eklenen düz dam örtülü son cemaat yerinin girişindeki mermer levha üzerine yazılmıştır.
Tuğrul Şah Camii, çeşitli dönemlerde yapılan onarım ve eklentilerle orijinal özelliklerini nisbeten kaybetmiştir. Bu onarımlardan birisi 1910 yılında Müftü Şaban Efendi tarafından yaptırılmıştır. Caminin üst örtüsü duvarlar zarar görmeden açılarak yenilenmiştir. 1954 yılında kuzey duvarı kaldırılarak, kuzeye doğru son cemaat yeri niteliğinde genişletilmiştir. 1962 yılında da caminin ve eklenen kısmın üzerine çatı konarak sacla kaplanmıştır.
Yapının, yeri belirlenemeyen ahşap minaresi 1971 yılında kaldırılmış ve yerine Tercan taşından yapılmış bugünkü minare yaptırılmıştır. Caminin doğusuna aynı tarihte, betondan abdest alma yerleri ve tuvalet eklenmiştir. 2006-2007 yıllarında caminin kuzey ve doğusunda çevre düzenlemesi yapılarak kapı çevresini kuşatan bazı evler kaldırılmış, eriyen taşların yerine, yeni ve düzgün olanlar konulmuştur.
Orijinali dikdörtgen planlı, ahşap direkler üzerine oturan düz tavanlı ulu camiler düzeninde inşa edilmiş ve asıl ibadet mekânı altı ahşap direkle üç eşit sahna bölünmüştür. Sonradan yapılan düz tavan eklemesinde orta sahnın ikinci ve üçüncü sırasına kırlangıç kubbenin, diğer kısımlarda ise düz ahşap örtünün kullanıldığı görülür.
Yapının kuzey duvarı kaldırılarak yapı kuzeye doğru genişletilmiştir. Kuzey kısma kadınlar mahfili eklenmiş ve bu kısmı da yine orijinal ahşap direklere benzeyen dört ahşap destek taşımaktadır. Kadınlar mahfiline kuzeydoğudan açılan bir kapıyla giriş sağlanmıştır.
Mihrap nişi güney cepheden, dışarıya yarım yuvarlak bir çıkıntı yapmakta, üzeri de beden duvarının yarı yüksekliğinde yarım konikal şekilde sonlandırılmıştır. İçerde kürsü, minber, mahfil gibi mimari elemanlar da orijinalliğini kaybetmiştir. Caminin bugünkü girişi, doğudan ve batıdan sağlanmaktadır.
