Efendi İle Uşağı: Açgözlülüğün Soğukluğuna Karşı Tevazunun Sıcaklığı

Lev Nikolayeviç Tolstoy (1828-1910), Rus edebiyatının devlerinden biri olarak, Savaş ve Barış ile Anna Karenina gibi epik romanlarıyla tanınsa da, geç dönem eserlerinde felsefi ve ahlaki derinlikte kısa öykülere yönelmiştir.

Haber Merkezi / 1895’te yayımlanan Efendi İle Uşağı (orijinal adıyla Хозяин и работник veya İngilizce Master and Man), Tolstoy’un bu döneminin en çarpıcı örneklerinden biridir. Aslında bir novella uzunluğunda olan bu eser, bir “roman” olarak nitelendirilse de, yoğun temaları ve kompakt yapısıyla klasik Rus kısa hikaye geleneğinin zirvesini temsil ediyor.

Efendi İle Uşağı, Tolstoy’un otobiyografik unsurlar taşıyan erken öyküsü Tipi (1856) ile paralellikler gösteriyor; her ikisi de kar fırtınasında hayatta kalma mücadelesini işliyor, ancak Efendi İle Uşağı, yazarın manevi dönüşümünden sonra yazıldığı için daha derin bir Hıristiyan ahlakı ve toplumsal eleştiri katmanına sahiptir.

Hikaye, 1870’lerin kışında, Aziz Nikolay Yortusu’nun ertesi günü geçiyor. İkinci sınıf tüccar Vasili Andreyiç Brekhunov, servetini artırmak için acele bir iş anlaşması yapmak üzere, 40 verst (yaklaşık 42 km) uzaklıktaki bir köye doğru yola çıkıyor. Kar yağışı ve fırtına riskine rağmen, açgözlülüğü ağır basıyor. Yanına uşağı Nikita’yı alır –eşi ısrar etmese yalnız gitmeyi düşünüyor. Nikita, fakir bir köylü olarak efendisinin emrine boyun eğmiş, sadık bir işçidir.

Yolculuk sırasında şiddetli bir kar fırtınası başlıyor. Atlar yorulur, yönlerini kaybederler ve ormanda daireler çizerler. Soğuk, açlık ve yorgunluk onları tüketiyor. Vasili, Nikita’yı suçlar ve kendi hayatını kurtarmak için onu terk etmeyi düşünüyor. Ancak fırtına derinleşince, Vasili’nin iç dünyasında bir dönüşüm başlıyor: Korku, pişmanlık ve nihayet fedakarlıkla yüzleşiyor.

Gece boyunca Nikita’yı sıcak vücuduyla örtüyor, kendi sonunu düşünmeden onu koruyor. Sabah olduğunda, kurtarma ekibi onları buluyor: Vasili donarak ölmüştür, Nikita ise hayattadır, efendisinin fedakarlığı sayesinde. Tolstoy, bu öyküyü gerçekçi bir doğa tasviriyle örtüyor; karın uğultusu, rüzgarın kamçısı gibi detaylar okuyucuyu fırtınanın ortasına taşıyor. Hikaye, Vasili’nin ölümüyle bitiyor, ancak Nikita’nın kurtuluşu umut dolu bir not düşüyor.

Efendi İle Uşağı, Tolstoy’un imzası niteliğindeki temaları ustalıkla işliyor: Sınıf farkları, açgözlülük, ölüm korkusu ve manevi kurtuluş. Eserin en belirgin tema, efendi-uşak ilişkisidir. Eserde, 19. yüzyıl Çarlık Rusya’sında serfliğin abolisyonundan (1861) sonra bile devam eden sosyal hiyerarşiyi eleştiriyor.

Vasili, kapitalist bir tüccar olarak mal hırsıyla körleşmiş bir “efendi”yi temsil ediyor; servet biriktirmek onun “tek amacı, anlamı, sevinci ve gururu”dur. Nikita ise ezilmiş köylüyü somutlaştırıyor: Kendi iradesinden yoksun, efendisinin kölesi gibi yaşıyor, ama tevazusu ve sadakatiyle insani bir derinlik taşıyor.

Tolstoy, eserde bu ikiliği üzerinden sınıf adaletsizliğini sorguluyor: Zenginlik, insanı miyoplaştırırken, yoksulluk tevazuyu besliyor. Eserdeki bir diğer katmanda, ölümle yüzleşme ve kurtuluş. Vasili’nin yolculuğu, fiziksel bir fırtınadan ziyade ruhsal bir arınmadır. Fırtına sırasında sigara içmesi (Tolstoy’da her zaman kötü bir işarettir), para hayalleri ve Nikita’yı terk etme dürtüsü, onun bencilliğini vurguluyor.

Ancak donma anında gelen aydınlanma “hayatın anlamı başkaları için yaşamak” Tolstoy’un Hıristiyan felsefesini yansıtıyor: “Krallık Tanrı’nın içindedir” (Tolstoy’un Tanrı’nın Krallığı İçinizdedir eserine atıftır). Eleştirmenler, bu temayı “ahlaki yenilenme” olarak yorumluyor; Vasili, ölümüyle “gerçek efendi” oluyor, çünkü fedakarlıkla insanlığını geri kazanıyor.

Eserde, kar, hem fiziksel hem manevi engelleri simgeler, insanı çıplak gerçeğiyle yüzleştiriyor. Toplumsal eleştiri açısından, eser Rus aristokrasisini alaya alıyor: Vasili’nin aptallığı ve bencilliği, üst sınıfın genel portresidir. Tolstoy, kendi asilzade kökenine rağmen, yoksulların erdemini yüceltiyor. Bu, yazarın 1880’lerden itibaren kilise ve devlete yönelttiği eleştirilerle uyumludur; eser, materyalizmin ruhsal boşluğunu ifşa ediyor.

Ana Karakterler

Vasili Andreyiç Brekhunov: Hikayenin anti-kahramanı. Açgözlü, hırslı ve pragmatik bir tüccar; sınıf ayrıcalığını sonuna kadar kullanıyor. Yolculukta panik ve umutsuzlukla evrilir, sonunda sevgiyle kurtuluyor. Tolstoy, onun iç monologlarını ustalıkla işliyor: Para hayalleri, fırtınada erir ve pişmanlık doğuyor.

Nikita: Sadık, tevazu dolu köylü. Kendi acısını gizler, efendisini koruyor. Onun “hayat değersiz” algısı, sosyal ezilmişliği yansıtıyor, ama içindeki iyilik Vasili’yi dönüştürüyor. Nikita, Tolstoy’un “gerçek insan” idealini temsil ediyor; basit, fedakar ve inançlı.

At Mukhorty ise sembolik bir figür: Sadık ama kurban edilen bir varlık, sadakatin trajedisini vurguluyor.

Eserde Tolstoy’un üslubu, realist betimlemelerle felsefi derinliği harmanlıyor. Kar fırtınasının beş sayfalık tasviri, okuyucuyu donduruyor; rüzgarın “ıslık çalması”, karın “kamçı gibi vurması” gibi detaylar, doğayı canlı bir düşman yapıyor. Psikolojik derinlik, Vasili’nin zihnindeki geçişlerle sağlanıyor, Tolstoy’un romanlardaki gibi, ama daha yoğun.

Eser, sadece bir kış hikayesi değil, evrensel bir ahlak dersi; açgözlülüğün soğukluğuna karşı tevazunun sıcaklığını hatırlatıyor. Okuyucuyu sarsan, düşündüren bir başyapıttır.