Shoshana Zuboff’un popülerleştirdi “Gözetim Kapitalizmi” kavramı, dijital çağın en tartışmalı ekonomik modellerinden biri olarak, bireysel verilerin ve davranışların şirketler tarafından izinsiz toplanıp, ticari kazanca dönüştürülmesini tanımlar.
Haber Merkezi / Harvard İşletme Okulu emekli profesörü, sosyal psikolog ve düşünür Zuboff’un 2019 tarihli kitabı Gözetim Kapitalizmi Çağı: Yeni Güç Sınırında İnsani Bir Gelecek İçin Mücadele (The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power), bu fenomeni detaylı bir şekilde ele alır ve kapitalizmin yeni bir mutasyonunu olarak nitelendirir.
Kitap, endüstriyel kapitalizmin doğayı sömürdüğü gibi, gözetim kapitalizminin de insan doğasını sömürdüğünü savunur – davranış verilerini “ücretsiz hammadde” olarak kullanarak bireysel özerkliği tehdit eder.
Shoshana Zuboff’a göre, Google ve Meta (eski Facebook) gibi devler, 2 binlerin başında davranışsal verileri (tıklama, arama ve sosyal etkileşimler) toplayarak “davranış fazlalığı” (behavioral surplus) yaratır. Bu veriler, makine öğrenimiyle işlenerek “tahmin ürünleri”ne dönüştürülür: Ne yapacağınızı, ne isteyeceğinizi öngören ve hatta şekillendiren algoritmalar.
Sonuç? Demokrasiyi zayıflatma, eşitsizliği derinleştirme ve bireysel özgürlüğü “demir kafes”e hapsetme. Zuboff, bu durumu “yukarıdan bir darbe” olarak tanımlar: Halkın egemenliğini gasp eden, seçilmemiş şirketlerin bilgi hakimiyeti.
Gözetim Kapitalizminin Ana Unsurları:
Davranış Fazlalığı: Kullanıcı verilerinin (konum, tercihler, duygular) ücretsiz toplanması ve sahiplenilmesi. Örneğin, Google’ın arama verilerini reklam için kullanması; bireysel deneyim “fabrika hammaddesi”ne dönüşür.
Instrumentaryen Güç: Davranışları öngörmekle kalmayıp değiştiren algoritmik güç; totaliter bir düzen yaratır.
Örneğin, Facebook’un seçimleri etkilemesi veya hedefli reklamlarla tüketimi manipüle etmesi.
Epistemik Darbe: Şirketlerin “Kim bilir?” sorusunu kontrol etmesi; bilgi akışını yöneterek demokrasiyi baltalaması. Örneğin, sosyal medyada yalan haberlerin yayılması ve algoritmik sansür.
Ekonomik Mantık: Rekabetçi kapitalizmin kurallarını (kar maksimizasyonu, büyüme) veri sömürüsüyle birleştirme. Örneğin, Amazon’un tüketici profillerini “eylem ekonomisi”ne dönüştürmesi.
Bu model, endüstriyel kapitalizmin doğayı sömürdüğü gibi, insan doğasını sömürür ve “bilgi uygarlığı”nın temelini atar – ama özgürlük yerine gözetim getirir. Zuboff, mevcut gizlilik yasalarının (örneğin GDPR) yetersiz olduğunu, çünkü sorunun sadece veri koruması değil, davranış modifikasyonu olduğunu vurgular.
Kısaca Shoshana Zuboff
Shoshana Zuboff (d. 1951), Chicago Üniversitesi’nde felsefe, Harvard’da sosyal psikoloji eğitimi aldı. 1981 yılında Harvard İşletme Okulu’na katılarak, dijital devrimin iş gücüne etkilerini araştırdı (örneğin, “otomatize/informatize” diyalektiği). “Gözetim Kapitalizmi” kitabından önce In the Age of the Smart Machine (1988) gibi eserlerle tanınan Zuboff, eşi James Maxmin ile de (2016 yılında vefat etti) kitaplar yazdı.
2020 yılında Facebook Denetim Kurulu’na atanan Zuboff, 2024 yılında McGill Üniversitesi’nden onursal doktora aldı. Zuboff, 2023 yılında Harvard Kennedy School’da “Gözetim Kapitalizmi mi Demokrasi mi?” programını Mathias Risse’yle yönetti.
