Osmanlı Devleti, 19. yüzyıldan itibaren ekonomik, siyasi ve askeri açıdan Avrupa devletlerinin nüfuzu altına girerek bağımsızlığını büyük ölçüde kaybetti. Hiçbir zaman bir Avrupa devletinin doğrudan sömürgesi olmadı.
Haber Merkezi / Bu nedenle, Osmanlı Devleti için “sömürge” teriminin yerine, “yarı sömürge (semi-colonization)” terimini kullanmak daha doğru olmaktadır.
Osmanlı Devleti’nin yarı sömürgeleştirilmesinin nedenleri:
Ekonomik bağımlılık:
Kapitülasyonlar: 16. yüzyıldan itibaren verilen ticari imtiyazlar, özellikle 1838 Balta Limanı Antlaşması ile genişletilmiştir. Avrupa mallarının düşük gümrük vergileriyle Osmanlı pazarına girmesi, yerel üretimi zayıflatmıştır.
Dış Borçlanma: 1854’ten itibaren alınan dış borçlar (özellikle İngiltere ve Fransa’dan) Osmanlı’yı mali açıdan bağımlı hale getirmiştir. Borçlar ödenemeyince 1881’de Düyun-u Umumiye İdaresi kurulmuş ve devlet gelirlerinin önemli bir kısmı Avrupa’ya akmıştır.
Siyasi ve Askeri Zayıflık:
18 yüzyıldan itibaren askeri yenilgiler (ör. 1774 Küçük Kaynarca, 1829 Edirne, 1878 Berlin antlaşmaları) devletin prestijini ve topraklarını kaybetmesine yol açmıştır.
Merkezi otoritenin zayıflaması, eyaletlerde isyanlar (Sırp, Yunan, Mısır isyanları) ve Avrupa’nın bu isyanlara müdahalesi, Osmanlı’nın egemenliğini eritmiştir.
Avrupa’nın Emperyalist Politikaları:
İngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist güçler, Osmanlı’yı ekonomik ve siyasi olarak kontrol altına almak için altyapı projeleri (demiryolları, limanlar) ve reform baskılarıyla nüfuzlarını artırmışlardır.
Tanzimat ve Islahat Fermanı gibi reformlar, Avrupa’nın “azınlık hakları” bahanesiyle dayattığı politikalarla şekillenmiştir.
Osmanlı Devleti’nin yarı sömürgeleştirilmesinin sonuçları:
Ekonomik Etkileri:
Borçların ödenememesi sonucu kurulan Düyun-u Umumiye, Osmanlı maliyesini Avrupa’nın kontrolüne açmıştır; Osmanlı’nın vergi gelirleri borç ödemelerine gitmiştir.
Avrupa mallarının düşük gümrük vergileriyle Osmanlı pazarına girmesi sonucu yerli sanayi ve esnaf gerilemiş, Osmanlı pazarı Avrupa mallarının hakimiyetine geçmiştir.
Siyasi Bağımlılık:
Osmanlı, dış politikada Avrupa’nın onayına ihtiyaç duyar hale gelmiştir. Avrupa devletleri, reformlar ve azınlık meseleleri üzerinden Osmanlı’nın iç işlerine müdahale etmiştir. Devlet, yarı bağımsız bir konuma düşmüştür.
Toplumsal ve Kültürel Sonuçları:
Batılılaşma hareketleri, Avrupa’nın etkisiyle hızlanmış ancak bu reformlar toplumsal bütünlüğü sağlayamamıştır.
Milliyetçilik akımları güçlenmiş; azınlıkların ayrıcalıkları artarken, bu durum devletin parçalanmasını hızlandırmıştır.
Yarı sömürgeleştirme, Osmanlı’nın ekonomik ve siyasi bağımsızlığını kaybetmesine yol açarak Birinci Dünya Savaşı’na zayıf bir şekilde girmesine ve nihayetinde 1922’de dağılmasına zemin hazırlamıştır.
