Hakkari: Pirment Türbesi

Pirment Türbesi; Hakkari’nin Çukurca İlçesi’ne bağlı Cevizli (Güzareş) köyünün Piri (Güven) Mezrası’nda bulunmaktadır. Türbeye vadide Han Yaylası istikametinde devam eden bozuk bir araç yolu ile ulaşılmaktadır.

Türbenin bulunduğu Piri Mezrası, kara yolundan vadi boyunca 25 km’lik bir mesafededir. Cevizli Köyü’nden itibaren yapıya ulaşabilmek için 4 km daha gidilmektedir. Günümüzde meskûn değildir. Türbe Han Deresi’nin kuzey tarafında kuzeyden güneye eğimli bir arazi üzerinde kurulmuştur. Türbenin güney ve batısında değirmen ve ev kalıntıları mevcuttur. Yapının kuzey tarafı sarp kayalıklarla çevrilidir.

Üzerinde herhangi bir yazıt bulunmadığından kim tarafından ve hangi tarihte yapıldığı belli değildir. Yapıdan günümüze üzeri bezemeli ahşap kapı parçası ulaşmıştır. Türbe dıştan 6.80×5.45 m ölçülerindedir.

Kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı, tek katlı ve iki bölümden oluşmaktadır. Bunlardan güneydeki mescit, kuzeydeki türbedir. Yapının dıştan doğu ve batı cepheleri kısmen görülebilmekte, sağır duvar görünümündedir. Kuzey cephesi dam seviyesine kadar toprakla kapanmıştır.

Güney cephenin batı köşesine kaydırılmış düz lentolu, dikdörtgen biçiminde bir kapı açılmıştır. Kapının doğusunda dam seviyesine yakın bir mazgal pencere bırakılmıştır. Giriş zeminden yükselmiş ve sonradan yapılmış bir merdiven vardır. Güney cephe yapının tümüyle açık bir şekilde görülen yeri durumundadır. Cephelerde yer yer sıva kalıntıları vardır.

Yapıya güney cephenin batı köşesine kaydırılmış bir kapı ile girilmektedir. Giriş zeminden yükseltilmiştir. Sonradan taşların yığılması ile oluşturulmuş bir merdiven vardır. Kapı düz lentolu, düz açıklıklı 0,77 m genişliğinde tutulmuştur.

İç mekân güneydeki mescit bölümü 3.60×1.90 m ölçülerinde doğubatı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Üzeri aynı yöndeki beşiktonoz ile örtülüdür. Güney duvarının ortasında sivri kemerli bir mihrap nişi açılmıştır. Nişin ortasında kabaca işlenmiş bir kandil motifi bulunmaktadır.

Kuzeydeki türbe kısmı içten 2.95×3.55 m ölçülerindedir. Mescit kısmına göre daha büyük olup, buradan 0.50 m yükseltilmiştir. Bu bölümde doğu-batı istikametinde dikdörtgen planlı ve beşik tonoz örtülüdür.

Toprak zemin şeklindedir. Ortada doğu-batı doğrultusunda bir mezar bulunmaktadır. Mezarın baş ve ayak şahideler basit taşlardan yapılmıştır. Batı duvarında 0.20 m derinliğinde bir dolap nişine yer verilmiştir. Her iki bölümde kireç harcı ile sıvanmış, yer yer dökülmüştür.

Yapıda tek süsleme unsuru olan kapı parçası ceviz ağacından yapılmıştır. Dikdörtgen biçimindeki kapının yarıya yakın kısmı kalmıştır. Yüzeyine oyma tekniğinde süslemeler yapılmıştır. Üst, orta kesiminde yer alan bir çarkıfelek motifi ile bunun üst, yan ve alt kesimindeki çeşitli geometrik süslemelerden oluşmaktadır.

Çarkıfelek motifi dairesel şekilde on üç koldan meydana gelmiştir. Bunun üst kesiminde ve alt kesiminde eşkenar dörtgenlerle oluşturulan altıgen ve altı köşeli yıldız süslemeler yapılmıştır. Yan kısımlarda ise çapraz motifleri iki sıra halinde düzenlenmiştir. Parçanın sağ yarısı kırılmış yer yer çatlamalar mevcuttur. Bu parça Van Müzesi’ne getirilerek koruma altına alınmıştır.

Yapının tamamı iri kesme taşlarla oluşturulmuştur. Alt kısımdaki taş sıraları daha iri ve düzgündür. Üst sıralarda ise taşlar küçülmüştür. Yapıda duvar kalınlıkları 0.70 m. ve 0.98 m. arasında değişmektedir.

Kesme taş gerek duvarlarda ve gerekse beşik tonoz örtülerde harçla tutturularak kullanılmıştır. Dıştan düz toprak dam örtülüdür. Kenarlarına sal taşların- dan bir saçak yapılmıştır. Bugün kullanılmayan türbe sağlam kalmış, büyük ölçüde özelliklerini muhafaza etmektedir.

Hakkari’nin Kısa Tarihi

Hakkari ismi aslında doğuda Elbak, kuzeyde Westan-Miks, güneyde Amediye ve batıda da Hezil Çayı’yla sınırlı olan bölgenin adıdır. Colemerg de bölge merkezinin adıdır. Tarihi geçmişi ve kültürel mirasıyla farklı bir çehreye sahip olan Hakkari – Colemerg bu zengin yapısıyla bölgenin en eski illerindendir. Bu köklü ve kadim kent aynı zamanda tarihin evrelerinden günümüze kadar birçok ulus ve halk topluluklarının ilk yerleşim yeri olmuştur.

Tarih boyunca kendi iradesini hiçe sayan güçlere karşı dimdik ayakta kalarak mücadele eden, Makendonyalı İskender gibi dünyaya hükmeden otoritelere geçit vermeyen Colemerg, aynı zamanda bir insanlık mücadelesinin yürütüldüğü merkezlerden biri olmuştur. 1960´lı yıllarda yapılan araştırmalarda M.Ö 100.000´li yıllardan M.Ö. 7000´li yıllara kadar devam eden insan yaşamına dair kalıntılara rastlanmıştır.

M.Ö. 7000´li yıllardan itibaren de neolitik yaşamın başladığı ve kesintisiz olmasa da geçmiş dönemlere dair birçok kalıntı hala varlığını sürdürmektedir. Tarihi mirasıyla beraber kültürel miras yönüyle de çok derin ve detaylı bir geçmişe sahiptir. Kendine özgü bir giyim-kuşam ve sözlü edebiyata sahip olan Hakkari yazılı kürtçe edebiyatına önemli isimler de kazandırmıştır. Klasik Kürtçe edebiyatının temel direkleri olan Eli Heriri, Ehmede Xani, Melaye Bateyi ve Pertew Bege Hekari gibi önemli şahsiyetleri bağrından çıkardığı gibi Modern Kürtçe Edebiyatı´na da yeni isimlerle güç vermeye devam etmektedir. Colemerg doğası ve yüksek dağlarıyla Türkiye coğrafyasının en ünlü yerlerinden bir tanesidir.

Hakkari, Türkiye coğrafyasının illerinden olup bugünkü sınırları itibariyle kuzeyde Van, güneyde Musul, doğuda Urmiye, batıda Şırnak ile komşudur. Tarihi geçmişi en eski olan illerden biridir. Hakkari yöresi tarihin ilk dönemlerinden bu yana birçok medeniyete ve millete yerleşim yeri olmuştur. Bölgede prehistorik dönemlerde bazı yerleşmeler olduğu il sınırları içinde değişik yerlerde bulunan kaya resimlerinden anlaşılmaktadır. Kaya resimleri M.Ö. 7000´li yıllara aittir. Bu resimlerin önemli bir kısmı 2600m yükseklikteki Geverok vadisinde yer almaktadır.

Bunların çoğu yöredeki bir tür dağ keçisini belirtmektedir. İlkel ve simgesel olan av tuzakları ile hayvanlara sopalarla saldıran insan resimleri de vardır. Bir başka kaya resimleri kümesi de Şiye Hendeveda tepesinin eteklerinde ortaya çıkarılmıştır. Kayalar üzerindeki çok sayıdaki resim kompozisyonu yöre halkının yerleşik hayata geçtiğini, avcılığın yanı sıra hayvancılık ve tarımla uğraştığını ortaya koymaktadır. İÖ.7000´den bu yana sürekli bir yerleşme yeri olan Hakkari yöresinin adına ilişkin ilk bilgilere, X.yy Arap tarih ve coğrafya kaynaklarında rastlanmaktadır.

Ünlü Arap tarihçisi İbni Havsal, Hakkari isminin Akar – Akariden geldiğini söylemiştir. Araştırmacı Yazar İhsan Colemergi ise Hakkari isminin Her – Kariyan Hakkari yani Her-kariyan (Güçlü, savaşçı, edebilen) anlamına gelen ve o coğrafyada yaşayan boyların adıdır. Hakkari’yi de içine lan Kürtlerin yüksek yaylalarında yaşayan insan topluluklarına ait ilk yazılı bilgiler M.Ö. 13 yüzyıldan başlayarak Asur yazıtlarından elde edilmiştir.

Hakkari yöresinde günümüze kadar pek çok krallık hüküm sürdüğü görülmektedir. Hakkâri ilinin asıl ismi Colemerg’tir. Ermeniler buna İlmar, Süryaniler Gülarmak, Memluklar ise Colemerg adını vermişlerdir. Yörede Urartular, Medler, Akadlar, Asurlular, Persler, Makedonyalı İskender, İskender´in komutanlarından Selevkos´un yönetimindeki Selökidler, Sasaniler, Romalılar, Selçuklular, Osmanlılar, Safeviler belirli aralıklarla hüküm sürmüşlerdir.

Cumhuriyet tarihinde ilk başlarda il kategorisine bile alınmayan Hakkari, 1926´da il olur. Sonra 1932´de lağvedilir ve Van iline bağlanır. 1936´da bu karar değiştirilir ve Hakkari yine il olur. Başta Hakkari merkez olmak üzere hem şu anda Hakkari’ye bağlı olan ilçeler hem de Hakkari’ye bağlı olmayan ilçelerin Cumhuriyetin ilanı sonrasında isimleri değiştirilmiştir.