Erzurum: İspir, Sultan Melik Mescidi
Sultan Melik Mescidi; Erzurum’un İspir İlçe Merkezi sınırları içerisinde yer almaktadır. Kadıoğlu Medresesi’nin batısındaki yapı, Gayrı Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.3.1978 tarih ve A1003 sayılı kararıyla tescil edilerek koruma altına alınmıştır.
Giriş kapısı kemeri üzerinde bulunan kitabenin zamanla tamamen aşınmış ve okunamaz durumda olması nedeniyle, mescidin kesin yapım tarihi belli değildir. İ. H. Konyalı, Mescidin Saltuklu hükümdarı Melikşah tarafından yaptırılmış olabileceğini belirtmektedir. 1200-1202 yılları arasında hüküm süren Melikşah’ın bu kadar kısa süre içerisinde bu eseri yaptırması mümkün kabul edilmemekle birlikte, bazı araştırmacılar tarafından bu görüş benimsenmiştir.
Ancak “Şu Bizim İspir” adlı eserin yazarı olan M. Y. Çağlayan, Hacı Hulusi Efeoğlu adlı bir şahsın elinde bulunan bir fermandan hareketle yapıyı H.814 (M.1411) tarihine tarihlendirmektedir. Aynı yazar banisinin de Derviş Melik Halil adlı bir şahıs olduğunu ileri sürmekte ve bu şahsın burada bir zaviye yaptırmış olduğunu belirtmektedir. Melik Halil Mescidi iç mekân tasarımı açısından XIII. yüzyıl mescitlerine benzemesine rağmen, son cemaat yerinin olmaması, XIII. yüzyıldan önce yaptırılmış olabileceğini akla getirmektedir.
Mescit, 1970 yılında meydana gelen bir sel baskını sonucu kısmen toprağa gömülmüş ve orijinal tuğla kubbesi büyük ölçüde tahrip olmuştur. Mescidin zarar gören kubbesinin yerine sonradan Hacı Hulusi Efeoğlu tarafından bugün ki ortasında aydınlatma feneri bulunan kırlangıç kubbe yaptırılmıştır. Son dönemlerde çevresi tamamen kapanmış olan mescidin, yalnızca kapısı ve cephesinin bir kısmı görülebilmektedir. Mescid, kesme taştan yapılmış giriş kapısı dışında moloz taşla inşa edilmiştir.
Kareye yakın planlı mescide basık kemerli dar bir kapıdan girilmektedir. Mevcut izler, orijinal tuğla kubbeye büyük üçgenlerle geçildiğini göstermektedir. Mescidin güney duvarında bezemesiz bir mihrap nişi bulunmaktadır. Kubbedeki aydınlatma feneri ve kuzeydeki kapı haricinde, yapının hiçbir açıklığı yoktur. Duvarlar tamamen penceresizdir.
